ई श्रम कार्ड असंघटित क्षेत्राचे भारताच्या अर्थव्यवस्थेत महत्त्वाचे योगदान आहे. या क्षेत्रात कोट्यवधी कामगार दिवसरात्र काम करतात, परंतु त्यांना संघटित क्षेत्रातील कर्मचाऱ्यांना मिळणारे सामाजिक सुरक्षा आणि सरकारी फायदे मिळत नाहीत. ही तफावत कमी करण्यासाठी आणि असंघटित क्षेत्रातील कामगारांचे राहणीमान सुधारण्यासाठी, भारत सरकारने ‘ई-श्रम कार्ड’ नावाची महत्त्वाकांक्षी योजना सुरू केली आहे.
ई-श्रम कार्ड योजना ही असंघटित क्षेत्रातील कामगारांची नोंदणी करण्याचा आणि त्यांना विविध सरकारी योजनांशी जोडण्याचा एक नाविन्यपूर्ण प्रयत्न आहे. या लेखात आपण ई-श्रम कार्डची वैशिष्ट्ये, फायदे, पात्रता निकष आणि अर्ज प्रक्रिया याबद्दल तपशीलवार जाणून घेऊ.
हेही वाचा- गाय गोठ्यासाठी मिळणार 2 लाख रुपये अनुदान, तेही 100% बँक खात्यात जमा होणार
ई-श्रम कार्ड म्हणजे काय?
ई-श्रम कार्ड हे असंघटित क्षेत्रातील कामगारांसाठी विशेषतः जारी केलेले राष्ट्रीय ओळखपत्र आहे. हे भारत सरकारच्या कामगार आणि रोजगार मंत्रालयाने सुरू केलेले एक डिजिटल प्लॅटफॉर्म आहे. या कार्डद्वारे, सरकार देशातील असंघटित क्षेत्रातील कामगारांचा एक केंद्रीकृत डेटाबेस तयार करत आहे, जेणेकरून त्यांना विविध सरकारी योजनांचे फायदे सहजपणे मिळू शकतील.
ई-श्रम पोर्टलवर नोंदणी करणाऱ्या कामगारांना एक अद्वितीय १२-अंकी ओळख क्रमांक (UAN – युनिव्हर्सल अकाउंट नंबर) मिळतो, जो त्यांच्या ओळखीचा पुरावा बनतो. या क्रमांकाद्वारे, त्यांना विविध सरकारी योजनांमध्ये ओळखले जाते आणि त्यांना लाभ दिले जातात.
ई-श्रम कार्डचे प्रमुख फायदे
ई-श्रम कार्डधारकांना अनेक महत्त्वाचे फायदे मिळतात, जे त्यांच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडवून आणू शकतात:
हेही वाचा – सरकार दरमहा ₹ ३,००० देणार – संपूर्ण प्रक्रिया जाणून घ्या| नागरिक योजना २०२५
१. मासिक आर्थिक मदत
अनेक राज्य सरकारे ई-श्रम कार्डधारकांना दरमहा ५०० ते १००० रुपयांपर्यंत आर्थिक मदत देतात. ही रक्कम थेट लाभार्थ्यांच्या बँक खात्यात हस्तांतरित केली जाते. ही मदत विशेषतः आर्थिकदृष्ट्या कमकुवत कामगारांसाठी एक उत्तम आधार आहे, ज्यामुळे त्यांना त्यांच्या दैनंदिन गरजा आणि कौटुंबिक खर्च पूर्ण करता येतात.
उदाहरणार्थ, उत्तर प्रदेश सरकारने अलीकडेच ई-श्रम कार्ड धारकांना दरमहा १००० रुपये देण्याची घोषणा केली आहे. त्याचप्रमाणे, पश्चिम बंगाल, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड आणि इतर अनेक राज्यांनीही त्यांच्या संबंधित राज्यातील कामगारांसाठी विशेष आर्थिक सहाय्य पॅकेजेस जाहीर केले आहेत.
२. प्रधानमंत्री श्रम योगी मानधन (पीएम-एसवायएम) पेन्शन योजना
ई-श्रम कार्ड धारक प्रधानमंत्री श्रम योगी मानधन पेन्शन योजनेचा लाभ घेऊ शकतात. या योजनेअंतर्गत, ६० वर्षांच्या वयानंतर कामगारांना दरमहा ३००० रुपयांची किमान खात्रीशीर पेन्शन दिली जाते. ही योजना संघटित क्षेत्राप्रमाणे नियमित पेन्शनचा लाभ न मिळालेल्या कामगारांना वृद्धापकाळात आर्थिक सुरक्षा प्रदान करते.
३. अपघात आणि जीवन विमा संरक्षण
ई-श्रम कार्ड धारकांना प्रधानमंत्री सुरक्षा विमा योजना (PMSBY) आणि प्रधानमंत्री जीवन ज्योती विमा योजना (PMJJBY) अंतर्गत अपघात आणि जीवन विमा संरक्षण मिळते. अपघात विम्याअंतर्गत, अपघाती मृत्यू किंवा कायमचे अपंगत्व आल्यास २ लाख रुपयांपर्यंत भरपाई उपलब्ध आहे. त्याचप्रमाणे, जीवन विम्याअंतर्गत, मृत्यू झाल्यास कुटुंबाला २ लाख रुपयांची आर्थिक मदत दिली जाते.
४. सरकारी योजनांमध्ये प्राधान्य
ई-श्रम कार्डधारकांना प्रधानमंत्री आवास योजना, अटल पेन्शन योजना, उज्ज्वला योजना, आयुष्मान भारत योजना आणि इतर अनेक सरकारी योजनांमध्ये प्राधान्य दिले जाते. यामुळे त्यांना या योजनांचे लाभ सहज आणि कोणत्याही अडचणीशिवाय मिळतात.
ई-श्रम कार्डद्वारे, सरकार असंघटित क्षेत्रातील कामगारांनाही देशाच्या प्रगतीत सहभागी करून घेण्यास आणि सर्व सरकारी योजनांचे लाभ मिळावेत याची खात्री करत आहे.
५. आरोग्य आणि शिक्षण फायदे
आयुष्मान भारत योजनेअंतर्गत ई-श्रम कार्ड धारकांना ५ लाख रुपयांपर्यंतचे आरोग्य विमा संरक्षण मिळते. यामुळे त्यांना आणि त्यांच्या कुटुंबातील सदस्यांना कोणत्याही आर्थिक भाराशिवाय चांगल्या आरोग्य सेवा मिळू शकतात.
याशिवाय, ई-श्रम कार्ड धारकांच्या मुलांना शिक्षणासाठी विशेष शिष्यवृत्ती आणि इतर शैक्षणिक फायदे देखील प्रदान केले जातात. यामुळे त्यांच्या मुलांचे भविष्य सुरक्षित होते आणि त्यांना चांगले शिक्षण मिळू शकते.
हेही वाचा – सरकार दरमहा ₹ ३,००० देणार – संपूर्ण प्रक्रिया जाणून घ्या| नागरिक योजना २०२५
ई-श्रम कार्डसाठी पात्रता निकष
ई-श्रम कार्डसाठी अर्ज करण्यापूर्वी, अर्जदाराने खालील पात्रता निकष पूर्ण केले पाहिजेत:
१. वयोमर्यादा
अर्जदाराचे वय १६ ते ५९ वर्षांच्या दरम्यान असले पाहिजे. १६ वर्षांखालील मुलांना बालकामगार मानले जाते म्हणून ही वयोमर्यादा ठेवण्यात आली आहे, जी कायदेशीररित्या प्रतिबंधित आहे. त्याच वेळी, ५९ वर्षांवरील कामगारांसाठी स्वतंत्र सामाजिक सुरक्षा योजना आहेत.
२. असंघटित क्षेत्रात नोकरी करणारा
अर्जदार असंघटित क्षेत्रात काम करत असावा. असंघटित क्षेत्रात खालील व्यवसायांचा समावेश आहे:
शेतीकाम: शेतमजूर, शेतकरी, बागायती कामगार इ.
बांधकाम काम: बांधकाम कामगार, रंगकाम करणारे, प्लंबर, इलेक्ट्रिशियन इ.
घरगुती काम: घरगुती नोकर, स्वयंपाकी, माळी, पहारेकरी इ.
वाहतूक: रिक्षाचालक, ऑटो चालक, ट्रक चालक इ.
लहान व्यवसाय: दुकानदार, फेरीवाले, रस्त्यावर विक्रेते इ.
इतर: विणकर, कारागीर, शिंपी, मच्छीमार इ.
सोलर रूफटॉप सबसिडी योजना २०२५: सोलर रूफटॉप सबसिडी योजनेसाठी फॉर्म भरण्यास सुरुवात झाली आहे
३. संघटित क्षेत्रात नोकरी नसणे
अर्जदाराकडे संघटित क्षेत्रात कोणतीही सरकारी नोकरी किंवा नियमित नोकरी नसावी. जर एखादी व्यक्ती EPF (कर्मचारी भविष्य निर्वाह निधी) किंवा ESI (कर्मचारी राज्य विमा) चा सदस्य असेल, तर तो ई-श्रम कार्डसाठी पात्र नाही.
४. उत्पन्न मर्यादा
अर्जदाराचे वार्षिक उत्पन्न आयकराच्या कक्षेबाहेर असले पाहिजे. सध्या, ही उत्पन्न मर्यादा वार्षिक २.५ लाख रुपये निश्चित करण्यात आली आहे. जर एखाद्या व्यक्तीने आयकर भरला तर तो या योजनेसाठी अपात्र असेल.
५. वाहन मालकी
अर्जदाराकडे कार, जीप इत्यादी कोणतेही चारचाकी वाहन नसावे. तथापि, शेतीच्या कामासाठी वापरल्या जाणाऱ्या ट्रॅक्टरना या निकषातून सूट देण्यात आली आहे.
ई-श्रम कार्डसाठी आवश्यक कागदपत्रे
ई-श्रम कार्डसाठी अर्ज करताना, अर्जदाराने खालील कागदपत्रे तयार ठेवावीत:
आधार कार्ड: आधार कार्ड हे ई-श्रम कार्डसाठी सर्वात महत्त्वाचे दस्तऐवज आहे. नोंदणी करताना आधार क्रमांक अनिवार्य आहे.
बँक खात्याची माहिती: सर्व फायदे थेट अर्जदाराच्या बँक खात्यात हस्तांतरित केले जातील, त्यामुळे पासबुक किंवा स्टेटमेंटसारखे बँक खात्याचे तपशील आवश्यक आहेत.
मोबाइल नंबर: नोंदणी प्रक्रिया आणि भविष्यातील संपर्कासाठी सक्रिय मोबाइल नंबर आवश्यक आहे. हा मोबाइल नंबर आधारशी लिंक केलेला असणे आवश्यक आहे.
पासपोर्ट आकाराचा फोटो: ई-श्रम कार्डवर फोटो लावण्यासाठी पासपोर्ट आकाराचा फोटो आवश्यक आहे.
ओळखीचा पुरावा: मतदार ओळखपत्र, ड्रायव्हिंग लायसन्स किंवा इतर सरकारी ओळखपत्र.
निवासाचा पुरावा: रेशन कार्ड, वीज बिल, पाणी बिल इ.
जात प्रमाणपत्र: जर अर्जदार अनुसूचित जाती/जमाती/ओबीसी प्रवर्गातील असेल तर जातीचा दाखला आवश्यक आहे.
उत्पन्न प्रमाणपत्र: उपलब्ध असल्यास, उत्पन्न प्रमाणपत्र देखील फायदेशीर ठरू शकते.
ई-श्रम कार्डसाठी अर्ज प्रक्रिया
ई-श्रम कार्डसाठी अर्ज करणे खूप सोपे आहे. अर्जदार ऑनलाइन किंवा ऑफलाइन दोन्ही पद्धतीने अर्ज करू शकतात:
ऑनलाइन अर्ज प्रक्रिया
ई-श्रम पोर्टलला भेट द्या: सर्वप्रथम, अर्जदाराने ई-श्रम पोर्टल (www.eshram.gov.in) ला भेट द्यावी.
नोंदणी पर्याय निवडा: होमपेजवरील “ई-श्रमवर नोंदणी करा” पर्यायावर क्लिक करा.
मोबाईल नंबर एंटर करा: पुढील पानावर, तुमचा मोबाईल नंबर आणि कॅप्चा कोड एंटर करा.
ओटीपी पडताळणी: तुमच्या मोबाईलवर मिळालेला ओटीपी एंटर करा.
आधार तपशील प्रविष्ट करा: तुमचा आधार क्रमांक प्रविष्ट करा आणि “Verify” वर क्लिक करा.
वैयक्तिक माहिती भरा: नाव, जन्मतारीख, लिंग, वडिलांचे/पतीचे नाव, श्रेणी इत्यादी तुमची वैयक्तिक माहिती भरा.
व्यावसायिक माहिती भरा: तुमच्या व्यवसायाची माहिती, कामाचे क्षेत्र, मासिक उत्पन्न इत्यादी माहिती द्या.
बँक खात्याचे तपशील भरा: तुमच्या बँक खात्याचे तपशील प्रविष्ट करा. ते आधारशी जोडलेले आहे याची खात्री करा.
फॉर्म सबमिट करा: सर्व माहितीची पुनरावलोकन करा आणि फॉर्म सबमिट करा.
ई-श्रम कार्ड डाउनलोड करा: नोंदणी पूर्ण झाल्यानंतर, तुम्ही ई-श्रम कार्ड डाउनलोड करू शकता किंवा ते तुमच्या मोबाइलवर मिळवू शकता.
ऑफलाइन अर्ज प्रक्रिया
जर तुमच्याकडे इंटरनेट सुविधा नसेल, तर तुम्ही खालील ठिकाणी भेट देऊन ऑफलाइन नोंदणी करू शकता:
कॉमन सर्व्हिस सेंटर (CSC): तुमच्या जवळच्या CSC सेंटरला भेट द्या आणि तेथील कर्मचाऱ्यांकडून ई-श्रम कार्डसाठी नोंदणी करा.
कामगार कार्यालय: तुम्ही तुमच्या क्षेत्रातील कामगार कार्यालयाला भेट देऊन नोंदणी करू शकता.
ग्रामपंचायत: ग्रामीण भागात, तुम्ही ग्रामपंचायतीद्वारे देखील नोंदणी करू शकता.
अंगणवाडी केंद्र: काही राज्यांमध्ये, अंगणवाडी केंद्रांद्वारे नोंदणी सुविधा देखील उपलब्ध आहे.
महत्त्वाचे मुद्दे आणि खबरदारी
ई-श्रम कार्डसाठी अर्ज करताना, खालील मुद्दे लक्षात ठेवा:
डुप्लिकेट नोंदणी टाळा: जर तुम्ही आधीच ई-श्रम कार्डसाठी अर्ज केला असेल, तर नोंदणी करण्यासाठी तुम्ही अंगणवाडी केंद्रांशी संपर्क साधावा.